ΤΑΒΛΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Παιγνίδι στην Κνωσσό που ο Evans το ονομάζει «Μέγα Ζατρίκιον».
Πίνακας παιγνιδιού στις ανασκαφές της αρχαίας Τροίας.
Αναφορές για επιτραπέζια παιγνίδια στον Ομηρικό κύκλο.
Παιγνίδια σε άβακα που έπαιζαν οι αρχαίοι έλληνες ήταν οι «πόλεις» ή «πόλις», ή τηλία, το «χώρα παίζειν», «το ζατρίκιο», οι «γραμμαί», οι «πέντε γραμμαί», ο «διαγραμμισμός» όλα αυτά μπορούμε να τα τοποθετήσουμε κάτω από το γενικό όνομα «πεττεία» που σημαίνει όλα τα επιτραπέζια παιγνιδία.
Παιγνίδια με ζάρια ή με κότσια που έπαιζαν οι αρχαίοι Έλληνες είναι ο «αστράγαλισμός», τα «κυβεία», οι «πεσσοί», οι «κύβοι», τα «κόττα».
Πίνακας παιγνιδιού στις ανασκαφές της αρχαίας Τροίας.
Αναφορές για επιτραπέζια παιγνίδια στον Ομηρικό κύκλο.
Παιγνίδια σε άβακα που έπαιζαν οι αρχαίοι έλληνες ήταν οι «πόλεις» ή «πόλις», ή τηλία, το «χώρα παίζειν», «το ζατρίκιο», οι «γραμμαί», οι «πέντε γραμμαί», ο «διαγραμμισμός» όλα αυτά μπορούμε να τα τοποθετήσουμε κάτω από το γενικό όνομα «πεττεία» που σημαίνει όλα τα επιτραπέζια παιγνιδία.
Παιγνίδια με ζάρια ή με κότσια που έπαιζαν οι αρχαίοι Έλληνες είναι ο «αστράγαλισμός», τα «κυβεία», οι «πεσσοί», οι «κύβοι», τα «κόττα».
Τρεις σταθερές που χρειάζονται για το τάβλι.
1.Ζάρια με έξι πλευρές
2. Πινακίδα με εξαδικό – δωδεκαδικό σύστημα.
3. Δυο αντικριστοί αντίπαλοι.
2. Πινακίδα με εξαδικό – δωδεκαδικό σύστημα.
3. Δυο αντικριστοί αντίπαλοι.
Και οι τρεις αυτές σταθερές ειναι ιστορικό γεγονός στην αρχαία Ελλάδα επιβεβαιωμένο.
Έχουμε κλασικά ζάρια έξι πλευρών στα αρχαιολογικά ευρήματα, μάλιστα μερικά έχουν και ζωγραφισμένη τη μορφή του εφευρέτη Παλαμήδη επάνω (Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο).
Και έχουμε πάρα πολλές αναπαραστάσεις του κλασικού παιγνιδιού ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Αίαντα με διάφορες τεχνοτροπίες και σε διαφορετικές εποχές.
Έχουμε κλασικά ζάρια έξι πλευρών στα αρχαιολογικά ευρήματα, μάλιστα μερικά έχουν και ζωγραφισμένη τη μορφή του εφευρέτη Παλαμήδη επάνω (Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο).
Και έχουμε πάρα πολλές αναπαραστάσεις του κλασικού παιγνιδιού ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Αίαντα με διάφορες τεχνοτροπίες και σε διαφορετικές εποχές.
Σε όλες είναι εντελώς ξεκάθαρο ότι αυτοί οι δύο κάτι παίζουν.
Μπορεί να παίζουν τάβλι, μπορεί να παίζουν σκάκι, μπορεί «πεττεία». Οι διαφορές στην διακόσμηση του παιγνιδιού, πιστεύω πως οφείλονται στους διαφορετικούς καλλιτέχνες και τις γνώσεις που είχαν στην εποχή τους για τα επιτραπέζια παιγνίδια.
Μπορεί να παίζουν τάβλι, μπορεί να παίζουν σκάκι, μπορεί «πεττεία». Οι διαφορές στην διακόσμηση του παιγνιδιού, πιστεύω πως οφείλονται στους διαφορετικούς καλλιτέχνες και τις γνώσεις που είχαν στην εποχή τους για τα επιτραπέζια παιγνίδια.
Η σκηνή με τον Αχιλλέα και τον Αίαντα να παίζουν, είτε έχουν θεατές είτε όχι, είναι σαν μια ολόιδια σκηνή σε μια ελληνική αυλή ή σε ένα ελληνικό καφενείο 3000 χρόνια μετά. Ίδια και απαράλλακτη.
Το αναφέρω αυτό με τόση έμφαση, γιατί στις πιο παλιές χρονολογικά Αιγυπτιακές παραστάσεις που παραθέτουν πολλοί αρθρογράφοι για να στηρίξουν την υπόθεση καταγωγής του ταβλιού από την Αίγυπτο, στις περισσότερες εικονίζεται ένας άνθρωπος μόνος του με έναν άβακα. (τώρα πως αυτό, σημαίνει παιγνίδι για δύο αντιπάλους, μόνο αυτοί το ξέρουν!)
Παιγνίδια σε άβακα παίζονται σε όλη τη ανατολική μεσόγειο και τη Μεσοποταμία.
Το βασιλικό παιγνίδι της Ουρ, το senet και το seega στην Αίγυπτο, στην Τροία , στην Μινωική Κρήτη.
Όμως στον ελληνικό χώρο και στην Ιωνία είναι που αυτή η παράδοση δημιουργεί αναρίθμητες παραλλαγές επιτραπέζιων παιγνιδιών.
Με την επέκταση του ελληνικού πολιτισμού στα χρόνια της Μακεδονική κατάκτησης και των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα τελειοποιημένα ελληνικά επιτραπέζια παιγνίδια, έρχονται σε επαφή με την Περσική και την Ινδική παράδοση.
Με την αφαίρεση του παράγοντα τύχη (ζάρια) δημιουργείτε το σκάκι, που το φέρνουν στην μεσαιωνική Ευρώπη οι Άραβες, είτε μέσω των Σταυροφόρων, είτε μέσω της Ισπανίας και της Σικελίας που είναι οι ευρωπαικές τους κατακτήσεις.
Το αναφέρω αυτό με τόση έμφαση, γιατί στις πιο παλιές χρονολογικά Αιγυπτιακές παραστάσεις που παραθέτουν πολλοί αρθρογράφοι για να στηρίξουν την υπόθεση καταγωγής του ταβλιού από την Αίγυπτο, στις περισσότερες εικονίζεται ένας άνθρωπος μόνος του με έναν άβακα. (τώρα πως αυτό, σημαίνει παιγνίδι για δύο αντιπάλους, μόνο αυτοί το ξέρουν!)
Παιγνίδια σε άβακα παίζονται σε όλη τη ανατολική μεσόγειο και τη Μεσοποταμία.
Το βασιλικό παιγνίδι της Ουρ, το senet και το seega στην Αίγυπτο, στην Τροία , στην Μινωική Κρήτη.
Όμως στον ελληνικό χώρο και στην Ιωνία είναι που αυτή η παράδοση δημιουργεί αναρίθμητες παραλλαγές επιτραπέζιων παιγνιδιών.
Με την επέκταση του ελληνικού πολιτισμού στα χρόνια της Μακεδονική κατάκτησης και των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα τελειοποιημένα ελληνικά επιτραπέζια παιγνίδια, έρχονται σε επαφή με την Περσική και την Ινδική παράδοση.
Με την αφαίρεση του παράγοντα τύχη (ζάρια) δημιουργείτε το σκάκι, που το φέρνουν στην μεσαιωνική Ευρώπη οι Άραβες, είτε μέσω των Σταυροφόρων, είτε μέσω της Ισπανίας και της Σικελίας που είναι οι ευρωπαικές τους κατακτήσεις.
Το τάβλι συνεχίζει σε ευθεία γραμμή να παίζεται από τους ντόπιους πληθυσμούς, όπως το έπαιζαν οι αρχαίοι έλληνες. Ανεξάρτητα με το ποια αυτοκρατορία κατέχει αυτόν τον τόπο, η λαική παράδοση συνεχίζεται σε όλα τα επίπεδα.
Έχουμε αναρίθμητα παιγνίδια στον ελληνικό χώρο που παίζονται 3000 χρόνια μετά, ακριβώς όπως στην αρχαιότητα.Το «το κότσι», «τα αγάλματα», τα «πεντόβολα», γιατί όχι και το τάβλι;
Τηλία λεγόταν ο πρόδρομος του σημερινού ταβλιού.
Έχουμε αναρίθμητα παιγνίδια στον ελληνικό χώρο που παίζονται 3000 χρόνια μετά, ακριβώς όπως στην αρχαιότητα.Το «το κότσι», «τα αγάλματα», τα «πεντόβολα», γιατί όχι και το τάβλι;
Τηλία λεγόταν ο πρόδρομος του σημερινού ταβλιού.
Που έγινε tabula στην αρχαία Ρώμη, ταβλίον στο Βυζάντιο.
Tables, ονομάστηκαν στον αγγλοσαξονικό κόσμο όλα τα παιγνίδια σε άβακα, talf στους Σκανδιναβούς.
Παιγνίδια που παίζουν οι Ρωμαίοι κάτω από το γενικό τίτλο tabula και είναι συνέχεια των ελληνικών είναι: το Duodecim Scriptorum, το παιγνίδι των 12 φιλοσόφων*, Latrunculi, Terni Lapilli.
Με την πτώση της Ρωμαικής αυτοκρατορίας και την είσοδο στο Μεσαίωνα, κάθε εξέλιξη των παιγνιδιών σταματάει, εκτός από τα σκέτα ζάρια που συνεχίζουν να παίζονται.
To τάβλι συνεχίζει την εξέλιξη του στο Βυζάντιο και στον Αραβικό κόσμο.
Η Ευρώπη το «ξανά» μαθαίνει από τους Άραβες, γνώση που οδηγεί στα παιγνίδια tables και στο backgammon.
Στην Οθωμανική αυτοκρατορία δημιουργούνται δυο από τις σημερινές ελληνικές παραλλαγές του παιγνιδιού που γιαυτό έχουν και αραβικά ονόματα. (Μουλτεζίμ και γκιούλ). Μάλιστα περνάνε σαν παράδοση σε όλους τους λαούς που ήτανε κομμάτι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας («γκιούλ μπαρά» λέγεται το τάβλι στην Βουλγαρία).
Συμπερασματικά το σημερινό «πλακωτό» και οι «πόρτες» μαζί με το παιδικό «εύρηκα», έρχονται σε απευθείας γραμμή από την ελληνική αρχαιότητα.
To backgammon είναι οι ελληνικές «πόρτες» με τον κανόνα του διπλασιασμού που μπήκε τον 20ο αιώνα.
Το «φεύγα» (μουλτεζίμ) είναι παραλλαγή που αναπτύχθηκε από τους πληθυσμούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κυρίως της Μικράς Ασίας.
Tables, ονομάστηκαν στον αγγλοσαξονικό κόσμο όλα τα παιγνίδια σε άβακα, talf στους Σκανδιναβούς.
Παιγνίδια που παίζουν οι Ρωμαίοι κάτω από το γενικό τίτλο tabula και είναι συνέχεια των ελληνικών είναι: το Duodecim Scriptorum, το παιγνίδι των 12 φιλοσόφων*, Latrunculi, Terni Lapilli.
Με την πτώση της Ρωμαικής αυτοκρατορίας και την είσοδο στο Μεσαίωνα, κάθε εξέλιξη των παιγνιδιών σταματάει, εκτός από τα σκέτα ζάρια που συνεχίζουν να παίζονται.
To τάβλι συνεχίζει την εξέλιξη του στο Βυζάντιο και στον Αραβικό κόσμο.
Η Ευρώπη το «ξανά» μαθαίνει από τους Άραβες, γνώση που οδηγεί στα παιγνίδια tables και στο backgammon.
Στην Οθωμανική αυτοκρατορία δημιουργούνται δυο από τις σημερινές ελληνικές παραλλαγές του παιγνιδιού που γιαυτό έχουν και αραβικά ονόματα. (Μουλτεζίμ και γκιούλ). Μάλιστα περνάνε σαν παράδοση σε όλους τους λαούς που ήτανε κομμάτι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας («γκιούλ μπαρά» λέγεται το τάβλι στην Βουλγαρία).
Συμπερασματικά το σημερινό «πλακωτό» και οι «πόρτες» μαζί με το παιδικό «εύρηκα», έρχονται σε απευθείας γραμμή από την ελληνική αρχαιότητα.
To backgammon είναι οι ελληνικές «πόρτες» με τον κανόνα του διπλασιασμού που μπήκε τον 20ο αιώνα.
Το «φεύγα» (μουλτεζίμ) είναι παραλλαγή που αναπτύχθηκε από τους πληθυσμούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κυρίως της Μικράς Ασίας.
Αυτό εξηγεί ότι είναι το κύριο τουρκικό παιγνίδι στο τάβλι (Τάβλα). Αγαπητό και στο ελληνικό στοιχείο της Ιωνίας, το ελληνοποιήσαμε μετά την μικρασιατική καταστροφή ως «φεύγα».
ΧΟΚΕΫ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Η ιστορία του Χόκεϋ
Για να έπαιζαν Χόκεϋ οι αρχαίοι Έλληνες, κάτι θα ήξεραν!
Το άθλημα του χόκεϋ έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και κατά τη γνώμη ορισμένων ιστορικών, είναι ο πατριάρχης όλων των αθλημάτων που παίζονται με κάποιο αντικείμενο.
Σύμφωνα με παραστάσεις που έχουν βρεθεί, οι αρχαίοι Έλληνες έπαιζαν ένα ομαδικό άθλημα με την ονομασία κερητίζειν, χρησιμοποιώντας ως μπαστούνια κυρτά ραβδιά σε σχήμα κεράτων και ένα κυκλικό αντικείμενο ως μπάλα. Η ονομασία μάλιστα του αθλήματος προέρχεται από τη λέξη κέρας που σημαίνει κέρατο. Επίσης, κάποιο ανάλογο ομαδικό άθλημα παιζόταν και από τους αρχαίους Αιγυπτίους, τους Πέρσες και τους Αζτέκους.Δεν είναι γνωστό ακριβώς που και πότε ξεκίνησε το συγκεκριμένο άθλημα, ούτε οι κανονισμοί του, οι παραστάσεις όμως που έχουν βρεθεί σε διάφορα αγγεία χρονολογούνται από το 540 π.Χ.
«Το κερητίζειν εστί μετά τέρψεως αθλεύειν»
Η παραπάνω περιγραφή του αθλήματος φανερώνει ότι ήταν ιδιαίτερα αγαπητό και διασκέδαζε πολύ κόσμο. Μάλιστα, στον Πλούταρχο αναφέρεται ότι σε ένα σφαιριστήριο στην Αθήνα υπήρχε ένα άγαλμα του ρήτορα Ισοκράτη στο οποίο εμφανιζόταν να παίζει μπάλα με κυρτωμένο ξύλο.
Πολλές παραλλαγές του παιχνιδιού συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ευρώπης και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.
Για να έπαιζαν Χόκεϋ οι αρχαίοι Έλληνες, κάτι θα ήξεραν!
Το άθλημα του χόκεϋ έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και κατά τη γνώμη ορισμένων ιστορικών, είναι ο πατριάρχης όλων των αθλημάτων που παίζονται με κάποιο αντικείμενο.
Σύμφωνα με παραστάσεις που έχουν βρεθεί, οι αρχαίοι Έλληνες έπαιζαν ένα ομαδικό άθλημα με την ονομασία κερητίζειν, χρησιμοποιώντας ως μπαστούνια κυρτά ραβδιά σε σχήμα κεράτων και ένα κυκλικό αντικείμενο ως μπάλα. Η ονομασία μάλιστα του αθλήματος προέρχεται από τη λέξη κέρας που σημαίνει κέρατο. Επίσης, κάποιο ανάλογο ομαδικό άθλημα παιζόταν και από τους αρχαίους Αιγυπτίους, τους Πέρσες και τους Αζτέκους.Δεν είναι γνωστό ακριβώς που και πότε ξεκίνησε το συγκεκριμένο άθλημα, ούτε οι κανονισμοί του, οι παραστάσεις όμως που έχουν βρεθεί σε διάφορα αγγεία χρονολογούνται από το 540 π.Χ.
«Το κερητίζειν εστί μετά τέρψεως αθλεύειν»
Η παραπάνω περιγραφή του αθλήματος φανερώνει ότι ήταν ιδιαίτερα αγαπητό και διασκέδαζε πολύ κόσμο. Μάλιστα, στον Πλούταρχο αναφέρεται ότι σε ένα σφαιριστήριο στην Αθήνα υπήρχε ένα άγαλμα του ρήτορα Ισοκράτη στο οποίο εμφανιζόταν να παίζει μπάλα με κυρτωμένο ξύλο.
Πολλές παραλλαγές του παιχνιδιού συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ευρώπης και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.
ΤΟ ΠΗΝΙΟΣΧΗΜΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ( ΓΙΟ – ΓΙΟ ) – ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Το αντικείμενο αυτό, το οποίο μοιάζει με κουβαρίστρα (πηνίον), πρέπει να κατασκευαζόταν και από ξύλο, τουλάχιστον για τη λειτουργική του εκδοχή. Απαρτίζεται από δύο δίσκους συνδεόμενους μεταξύ τους με μικρό κυλινδρικό στέλεχος. Γύρω από αυτό τυλιγόταν το νήμα. Το παιχνίδι συνίσταται στο ξετύλιγμά του νήματος προς τα κάτω με ταχύτητα και στο εκ νέου τύλιγμά του γύρω από το στέλεχος με ανεβοκατέβασμα του χεριού, το οποίο κρατεί το ελεύθερο άκρο του νήματος.
Σε δύο αγγεία του πότου -μία κύλικα και μία οινοχόη του 5ου αι. π.Χ.- απεικονίζεται ο τρόπος χειρισμού του συγκεκριμένου παιχνιδιού.
Σε δύο αγγεία του πότου -μία κύλικα και μία οινοχόη του 5ου αι. π.Χ.- απεικονίζεται ο τρόπος χειρισμού του συγκεκριμένου παιχνιδιού.
Οι παραστάσεις αυτές, καθώς και μία σε λευκή λήκυθο με έφηβη, δείχνουν ότι διασκέδαζαν με αυτό νεαρά άτομα και των δύο φύλων.Διάσημοι αρχαίοι ζωγράφοι, όπως εκείνοι του Πιστοξένου και της Πενθεσιλείας, διακόσμησαν αυτού του είδους τα αντικείμενα με θέματα μυθολογικά ή της καθημερινής ζωής κατά το β΄ τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. Αυτές οι επιλογές εξυπηρετούσαν τον παιδαγωγικό στόχο της αγωγής των παιδιών.
Η διακόσμηση του συγκεκριμένου αντικειμένου είναι πολύχρωμη σε λευκό βάθος. Στο κεντρικό μετάλλιο της μιας πλευράς απεικονίζεται τέθριππο. Η μη σωζόμενη μορφή ταυτίζεται με την Ηώ ή -πιθανότερα- τον Ήλιο, κατά μία εκδοχή πατέρα των Λευκιππίδων κορών. Στην κυκλική ζωφόρο, η οποία το περιβάλλει εικονίζεται η αρπαγή τους από τους Διοσκούρους. Ο γέροντας πατέρας τους, ο Λεύκιππος, δίπλα σε φοίνικα φαίνεται να αγνοεί την απαγωγή της Φοίβης από τον Πολυδεύκη, στα αριστερά του, και την απαγωγή της Ιλαείρας από τον Κάστορα, στα δεξιά του. Αυτός ο Διόσκουρος ταυτίζεται από την επιγραφή [Κ]ά[σ]τ[ο]ρος.
Τη σκηνή συμπληρώνουν τρεις ακόμη γυναικείες μορφές σε έντονη κίνηση. Επειδή παρουσιάζεται η αρπαγή της Ευρώπης από το Δία μεταμορφωμένο σε ταύρο στο κεντρικό μετάλλιο της
άλλης πλευράς, εικάζεται ότι ο καλλιτέχνης παρέστησε μία υποθετική σκηνή αρπαγής, αντίστοιχης με εκείνη των Λευκιππίδων στην άλλη όψη. Καθιστή νεαρή γυναίκα πλέκει στεφάνι δίπλα σε καλαμοειδή. Δύο πρεσβύτερες γυναίκες πλησίον φοίνικα απευθύνονται σε αυτή χωρίς να αντιλαμβάνονται το νέο πίσω τους, ο οποίος -με ταξιδιωτική περιβολή- σπεύδει να απαγάγει τη νεαρή γυναίκα με τη βοήθεια δύο συντρόφων και ενός άρματος (συνωρίδος) σε ετοιμότητα.
Επειδή τέτοια αντικείμενα από πηλό έχουν βρεθεί σε τάφους και οι δύο απεικονίσεις των εφήβων να παίζουν με αυτά τοποθετούν τη σκηνή πλησίον βωμού, δεν αποκλείεται αυτά να προσφέρονταν από τα παιδιά στις κουροτρόφες θεότητες, μαζί με άλλα παιχνίδιά τους, στο πλαίσιο διαβατήριας τελετής κατά την είσοδο στην εφηβεία ή/και ως ταφικό δώρο σε νεαρά, άγαμα άτομα.
Υλικό: Πηλός
Προέλευση: Από τάφο στην Αθήνα.
Χρονολόγηση: 460/450 π.Χ., Ζωγράφος του Sotheby
Διαστάσεις: Διάμ. 13,6 εκ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 55, Προθήκη 74, αρ. ευρ.2350
Βιβλιογραφία: Χ. Τσούντας, «Σκεύος πήλινον και τεμάχια αγγείων εξ Αθηνών», Αρχαιολογική Εφημερίς 1885, πίν. 5 αρ. 1. C. Weiss και A.Buhl, “Votivgaben aus Ton. Jojo oder Fadenspule?” Archaologischer Anzeiger, 1990, 494-505. Μ. Fitta, Spiele und Spielzeug in der Antike. Unterhaltung und Vergnugen im Altertum (Στουτγάρδη 1998) 78-79.
άλλης πλευράς, εικάζεται ότι ο καλλιτέχνης παρέστησε μία υποθετική σκηνή αρπαγής, αντίστοιχης με εκείνη των Λευκιππίδων στην άλλη όψη. Καθιστή νεαρή γυναίκα πλέκει στεφάνι δίπλα σε καλαμοειδή. Δύο πρεσβύτερες γυναίκες πλησίον φοίνικα απευθύνονται σε αυτή χωρίς να αντιλαμβάνονται το νέο πίσω τους, ο οποίος -με ταξιδιωτική περιβολή- σπεύδει να απαγάγει τη νεαρή γυναίκα με τη βοήθεια δύο συντρόφων και ενός άρματος (συνωρίδος) σε ετοιμότητα.
Επειδή τέτοια αντικείμενα από πηλό έχουν βρεθεί σε τάφους και οι δύο απεικονίσεις των εφήβων να παίζουν με αυτά τοποθετούν τη σκηνή πλησίον βωμού, δεν αποκλείεται αυτά να προσφέρονταν από τα παιδιά στις κουροτρόφες θεότητες, μαζί με άλλα παιχνίδιά τους, στο πλαίσιο διαβατήριας τελετής κατά την είσοδο στην εφηβεία ή/και ως ταφικό δώρο σε νεαρά, άγαμα άτομα.
Υλικό: Πηλός
Προέλευση: Από τάφο στην Αθήνα.
Χρονολόγηση: 460/450 π.Χ., Ζωγράφος του Sotheby
Διαστάσεις: Διάμ. 13,6 εκ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 55, Προθήκη 74, αρ. ευρ.2350
Βιβλιογραφία: Χ. Τσούντας, «Σκεύος πήλινον και τεμάχια αγγείων εξ Αθηνών», Αρχαιολογική Εφημερίς 1885, πίν. 5 αρ. 1. C. Weiss και A.Buhl, “Votivgaben aus Ton. Jojo oder Fadenspule?” Archaologischer Anzeiger, 1990, 494-505. Μ. Fitta, Spiele und Spielzeug in der Antike. Unterhaltung und Vergnugen im Altertum (Στουτγάρδη 1998) 78-79.